Sənaye obyektlərinin işinin dayanıqlığının kimyəvi təhlükəli maddələrin təsirinə görə qiymətləndirilməsi

Nüvə partlayışında, əsasən aşağıdakı zədələyici amillər yerüstü  obyektlər üçün təhlükə kəsb edir:

·     zərbə dalğası;

·     işıq şüalanması;

·     radioaktiv zəhərlənmə;

·     II zədələyici amillər.

Obyektlərin dayanıqlığının qiymətləndirilməsində zədələyici amillərin aşağı-dakı kriteriyaları qəbul olunub:

·     zərbə dalğasının təsirində – izafi təzyiqin elə maksimal qiyməti ki, bu qiy-mətdə obyekt zədələnmir və ya alınan zədələri qısa bir müddətdə bərpa etmək mümkündür;

·     işıq şüalanmasının təsirində – işıq impulsunun elə maksimal qiyməti ki, bu qiymətdə yanma baş vermir;

·     radioaktiv zəhərlənmədə – icazə verilən radiasiya səviyyəsi, yaxud icazə ve-rilən şüalanma dozası;

·     II zədələyici amillərin təsirində – izafi təzyiqin elə maksimal qiyməti ki, bu qiymətdə obyektdə baş verən dağıntılar və zədələnmələr qəzalara, partlayışlara, yanğınlara, subasmalara və s. səbəb olmur;

·     zəlzələdə – zəlzələnin gücünün elə maksimal qiymətidir ki, bu qiymətdə dağıntılar baş vermir.

Obyektin işinin dayanıqlığının zərbə dalğasının təsirinə qiymətləndirilməsi

Obyektin dayanıqlığının zərbə dalğasının təsirinə qiymətləndirilməsində kəmiyyət göstəricisi kimi izafi təzyiqin böhran qiymətindən istifadə olunur. Bu məqsədlə böhran radiusunun qiymətindən də istifadə etmək olar.

Obyektin dayanıqlığının qiymətləndirilməsində, yalnız əsas elementlər nəzə-rə alınır.

Sıradan çıxdıqda obyektin işinin pozulmasına səbəb olan və qısa bir müd-dətdə bərpa olunmayan elementlər əsas elementlər hesab olunurlar.

  İzafi təzyiqin obyektin əsas elementlərindən ən zəifinin dağılmasına, zədə-lənməsinə səbəb olmayan, yaxud onun qısa bir müddətdə barpa edilə biləcək  da-ğılmasına, zədələnməsinə səbəb olan böhran qiyməti (ən zəif elementin dayanıq-lıq həddi) obyektin zərbə dalğasının təsirinə görə  dayanıqlıq həddi  () və ya dayanıqlıq kriteriyası adlanır.

Bir çox elementlər üçün (binalar, qurğular, avadanlıqlar, kommunikasiya xətləri və s.) zərbə dalğasının təsirinə görə dayanıqlıq həddi kimi onların orta də-rəcəli dağılmasına səbəb olan izafi təzyiqin minimal qiyməti qəbul edilir.

Obyektin dayanıqlığının zərbə dalğasının təsirinə qiymətləndirilməsi aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:

1.      Obyektin əsas elementləri təyin olunur, onların xarakteristikası (materi-alı, konstruksiyası, qabarit ölçüləri, növü, çəkisi, bərkidilməsi və s.) müəyyənləş-dirilir.

2.      Zərbə dalğasının izafi təzyiqinin obyektdə gözlənilən maksimal qiyməti   () təyin edilir.

İzafi təzyiqin obyektdə gözlənilən maksimal qiyməti cədvəl, yaxud hesabla-ma yolu ilə təyin edilə və ya yuxarı MM qərargahı tərəfindən də verilə bilər.

İzafi təzyiqinin obyektdə gözlənilən maksimal qiyməti     () aşağıdakı qaydada təyin edilir:

-  obyektdən nüvə partlayışının mərkəzinə (epimərkəzinə) qədər olan məsafə (R, km) təyin edilir;

- nüvə partlayışının növündən, gücündən və obyektlə partlayış mərkəzi (epi-mərkəzi) arasındakı məsafədən asılı olaraq cədvəldən, yaxud hesağlama yolu ilə izafi təzyiqin obyektdə gözlənilən maksimal qiyməti ()  təyin edilir.

3.      Cədvəldən obyektin (sexin) əas elementlərinin dağılma dərəcəsi təyin edi-lir və cədvəl, qrafik, yaxud diaqramma vasitəsilə göstərilir.

4.      Cədvəldən (tərtib olunmuş qrafikdən, diaqrammadan) obyektin (sexin) əas elementlərinin dayanıqlıq hədləri  (, – izafi təzyiqin orta dağıntıya sə-bəb olan qiymətinin minimal həddi) təyin edilir və bu hədlərdən ən kiçiyi () seçilir.

5.      Obyektin (sexin) ən zəif elementinin dayanıqlıq həddi () obyektin (sexin) dayanıqlıq həddi () kimi qəbul edilir: = .

6.      Obyektin dayanıqlıq həddi izafi təzyiqin obyektdə gözlənilən maksimal qiyməti ilə müqasiyə edilir:

-         olduqda, obyekt zərbə dalğasının təsirinə görə dayanıqlı;

-        < olduqda isə obyekt dayanıqsız hesab olunur.

Qiymətləndirmənin nəticəsindən asılı olaraq obyektin (sexin, elementlərin) dayanıqlığının yüksədilməsi üçün təkliflər hazırlanır. 

Obyektin işinin dayanıqlığının nüvə partlayışının işıq şüalanmasının təsirinə qiymətləndirilməsi

İşıq şüalanmasının obyektə təsirinin qiymətləndirilməsində işıq impulsunun qiymətindən (I, kC/m²) istifadə olunur.

İşıq impulsunun materialların, qurğuların, binaların alovlanmasına və bu-nun nəticəsində obyektlərdə yanğınların əmələ gəlməsinə səbəb olan minimal qiy-məti obyektin işıq şüalanmasının təsirinə görə dayanıqlıq həddi  adlanır.

İşıq şüalanmasının insanlara təsirində dayanıqlıq həddi kimi işıq impulsu-nun I dərəcəli yanıq əmələ gətirən qiyməti qəbul olunur.

Yanğının əmələ gəlməsi və yayılması bina və qurğuların odadavamlılıq dərə-cəsindən, istehsalatın yanğın təhlükəliliyindən, obyektin ərazisində olan tikililərin sıxlığından (bina və qurğuların arasındakı məsafədən), meteorologi şəraitdən, zərbə dalğasının təsirindən bina və qurğuların dağılma dərəcəsindən  və s. amil-lərdən asılıdır.

Bina və qurğuların odadavamlılığı onların elementlərinin alovlanma qabiliy-yəti və əsas konstruksiyalarının (hissələrinin) odadavamlıq həddi ilə təyin edilir.

Binanın hər hansı bir elementinin alovlanması onun hazırlandığı materialın alovlanma qabiliyyəti ilə təyin olunur.

Tikinti materialları alovlanma qabiliyyətlərinə görə üç qrupa bölünürlər:

1.  Yanmayanlar (kərpic, beton və s.) – alovun, yaxud yüksək tempraturun təsirindən alovlanmırlar, közərmirlər, kömürləşmirlər.

2.  Çətin yananlar (tərkibində üzvi maddələr olan beton və gips məmulatlar, antiprenlər hopdurulmuş odun) – alovun, yaxud yüksək tempraturun təsirindən çətinliklə alovlanırlar, közərirlər, yaxud kömürləşirlər. 

Yanma, közərmə və kömürləşmə, yalnız od mənbəsinin iştirakı ilə davam edir.                                                                                     

3.  Yananlar (xüsusi emala məruz qalmamış bütün üzvi materiallar) – alo-vun, yaxud yüksək tempraturun təsirindən asanlıqla alovlanırlar, od mənbəsi olmadıqda belə, yanma davam edir.

Alovun tikinti materiallarına təsirinin başlanmasından konstruksiyanın aparıcı xassəsinin itməsinə (konstruksiyanın dağılmasına, açıq deşiklərin əmələ gəlməsinə) qədər keçən vaxt (saatla) tikinti materiallarının odadavamlılıq həddi adlanır.

Bina və qurğuların 5 odadavamlılıq həddi qəbul olunub:

-      I və II dərəcəli – bina və qurğuların əsas konstruksiyaları yanmayan ma-teriallardan hazırlanıb. I dərəcəli binaların konstruksiyaları daha çox odadavam-lılıq həddinə malikdirlər;

-      III  dərəcəli – aparıcı (əsas) divarları yanmayan materiallardan, tavanı və arakəsmələri yanan və çətin yanan materiallardan olan binalar;

-      IV  dərəcəli – divarları suvaqlanmış taxta binalar;

-      V  dərəcəli – suvaqsız taxta binalar.

Qeyd etmək lazımdır ki, alovun uzunmüddətli təsiri 200 ⁰S tempraturda bi-na və qurğuların yanmayan elementlərində çatların və dağılmaların əmələ gəlmə-si ilə nəticələnən  struktur dəyişmələrə səbəb olur.

Yanğın təhlükəliliyinə görə obyektlər 5 kateqoriyaya bölünürlər: A, B, V, Q və D ( cədvəllərdə verilir).