Radiasiya

Ətraf mühitin radioaktiv maddələrlə çirklənməsinin əsas mənbələri tərkibində radioaktiv maddələr olan xammalları çıxaran, saxlayan, emal edən müəssisələr, atom elektrik stansiyaları, radiokimyəvi zavodlar, elmi-tədqiqat institutları və s. obyektlərdir.

Qəza və ya dağılmaları nəticəsində ətraf mühitin radioaktiv zəhərlənməsi, insanların, heyvanların, bitkilərin, obyektlərin və ətraf mühitin ionlaşdırıcı şüalanmaya məruz qalması baş verə bləcək obyektlər (radioaktiv maddələrin saxlanıldığı, emal və istifadə edildiyi, daşındığı və s.) radiasiya təhlükəli obyektlər adlanır.

Radiasiya təhlükəli obyektlərin potensial təhlükə dərəcəsi onlarda baş verə biləcək radiasiya qəzalarının əhaliyə mümkün radiasiya təsiri ilə xarakterizə olunur.

Potensial radiasiya təhlükəsinə görə radiasiya təhlükəli obyektlər 4 kateqoriyaya bölünürlər:

– birinci kateqoriya – qəza nəticəsində insanlara radiasiya təsiri mümkündür və mühafızə tədbirlərinin yerinə yetirihnəsi tələb oluna bilər;

–ikinci kateqoriya – qəza nəticəsində radiasiya təsiri sanitar-mühafizə zonasının sərhədlərindən kənara çıxmır;

–üçüncü kateqoriya – qəza nəticəsində radiasiya təsiri obyektin ərazisi ilə məhdudlaşır;

–dördüncü kateqoriya – qəza nəticəsində radiasiya təsiri şüalanma mənbələri ilə iş aparılan qapalı yerlərdən (otaqlardan, binalardan) kənara çıxmır.

Radiasiya obyektlərinin kateqoriyası radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması sahəsinə aid olan dövlət nəzarət orqanları ilə razılaşdırılmaqla layihələndirilmə mərhələsində həyata keçirilir. Fəaliyyətdə olan radiasiya obyektlərinin kateqoriyası isə dövlət sanitar-epidemioloji orqanları ilə razılaşdırılmaqla obyektin adminstrasiyası tərəfindən təyin olunur.

Radiasiya şəraiti dedikdə, yerin, havanın, suyun, texnikanın, müxtəlif obyektlərin radioaktiv tozla zəhərlənməsi nəticəsində əmələ gəlmiş şərait başa düşülür.

Radiasiya şəraiti nüvə silahının tətbiqi, atom elektrik stansiyalarında və radioaktiv maddələrlə əlaqədar olan digər obyektlərdə radioaktiv maddələrin çıxımı ilə müşahidə olunan qəzaların baş verməsi nəticəsində yaranır.

Radiasiya şəraiti radioaktiv zəhərlənməyə məruz qalmış ərazinin miqyası (radioaktiv zəhərlənmə zonalarının eni və uzunu) və zəhərlənmə dərəcəsi (radiasiya səviyyəsi) ilə xarakterizə olunur.

Radiasiya şəraitinin qiymətləndirilməsi dedikdə, radioaktiv zəhərlənmənin obyektlərin, MM qüvvələrinin və əhalinin fəaliyyətinə təsirini təyin edən əsas tapşırıqların həlli başa düşülür.

Radiasiya şəraitinin qiymətləndirilməsində əsas məqsəd radiasiya şəraitinin insanların fəaliyyətinə təsirini və radiasiyadan mühafızə tədbirlərini müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.

Radiasiya şəraitinin qiymətləndirilməsi iki üsulla: proqnozlaşdırma və kəşfiyyat üsulu ilə həyata keçirilir. Hər iki üsulda qiymətləndirmə iki mərhəldə həyata keçirilir: birinci mərhələdə radiasiya şəraiti aşkar edilir, ikinci mərhələdə isə qiymətləndirilir.

Proqnozlaşdırma üsulu ilə radiasiya şəraitinin aşkarı və qiymətləndirilməsi radioaktiv zəhərlənmənin obyektlərin, MM qüvvələrinin və əhalinin fəaliyyətinə təsirini təxmini təyin etmək imkanı verir. Proqnozlaşdırma nüvə partlayışın-· dan (AES qəzasından və s.) əvvəl (əvvəlcədən proqnozlaş– dırma üsulu), yaxud partlayışdan (qəzadan) dərhal sonra (Operativ proqnozlaşdırma üsulu) həyata keçirilir.

Proqnozlaşdırma üsulu ilə radiasiya şəraitinin qiymət–· ləndirilməsi yuxarı (şəhər, rayon, respublika) MM qərargahlarında həyata keçirilir. Obyektin MM qərargahında radiasiya şəraiti adətən, kəşfiyyat vasitəsilə aşkar edilir və kəşfiyyat məlumatları əsasında qiymətləndirilir. Bununla yanaşı, yuxarı qərargahlardan alınan proqnozlaşdırma nəticələrindən də istifadə olunur.

Radiasiya şəraitinin kəşfiyyat vasitəsilə aşkar edilməsi yerin və müxtəlif obyektlərin səthinin, atmosferin radioalo tiv zəhərlənmə dərəcəsinin təyin olunmasından ibarətdir.

Kəşfiyyat vasitəsilə, yəni yer səthinin müxtəlif nöqtələ·· rində (yerləşmə rayonlarında, hərəkət marşrutlarında, obyektlərdə və s.) şüalanma dozası gücünün ölçülməsi ilə aşkar edilmiş radiasiya şəraiti faktiki radiasiya şəraiti adlanır.